Литературон – музыкалон композици «Хæст æмæ уарзт»
(Стыр Уæлахизы 75-æм азы кадæн)
- Уæ бон хорз, зынаргъ æмбæлттæ!
- Здравствуйте!
- Уæлахизы бон… Цæстытæ ныуурс сты дæумæ æнхъæлмæ кæсгæйæ. Цас туг æмæ цæссыг фæкалд нæ зæххыл цыппар азы дæргъы… Цал зæрдæйы аскъуыд амонды таг… Фæлæ нæм æрцыд Уæлахизы цины хабар…
- День Победы… Каждый раз, просматривая военные кадры, вновь и вновь задаю себе вопрос: «Как пережили такое? Как выстояли?» Но выстояли… победили… И сегодняшний вечер - дань преклонения перед всеми, кто принёс нам Победу, счастье и мир.
Сымах цæрут хæстон обæуттæй æрдзы.
Уæ ингæнтæй фыдгулы зæрдæ стъæлфы.
Сымах ыстут æмыр. Æмæ уæ фæрцы
Фыдæлты Зæхх йæ риуы дзаг улæфы!
(Дзаболаты Хазби)
- Зæххыл æппæты стырдæр сгуыхтытæ адæймагæн бантыст Фыдыбæсты æмæ сæрибары сæраппонд.Фыдызнаджы ныхмæ карз тохы бацыдысты ирон адæм дæр.Ирон хæстонты хъæбатырдзинад дис æфтыдта æппæт дзыллæтыл.
- Тохы быдырмæ цыдысты Ирыстоны фысджытæ. Се’ппæты хистæр, Гутнаты Хъанымæтыл, цыди 36 азы, сæ тæккæ кæстæртæ, Елехъоты Мурат æмæ Хайманты Георгийыл – æвддæсгай азтæ. Уыдон æфсис нæ зыдтой уалдзæджы цъæхæй, сæ риутæ дзаг уыдысты уарзондзинадæй, рухс фæндтæй. Фæлæ хæст аскъуыдта æвзонг зарæг…
- Ах, война, что ж ты, подлая, сделала…Ведь каждый знал, что война — это пропасть, это гибель… Но матери, жены, сестры ждали своих фронтовиков. Ждали, даже если приходила «похоронка». Ждали…надеялись… и писали письма…
Е. Уткин «Если»
- Письма с фронта. Их писали в зной и стужу натруженные руки солдат. Они хранят горячее дыхание боя. Хранят и нежность, и любовь, и веру — те чувства, которые делали солдат бесстрашными на протяжении четырёх лет.
- Женщины-солдатки: матери, сестры, жены, любимые… Сколько лишений и трудов выпало на их долю в эти страшные годы войны. Ждать с войны сына, брата, мужа… Но при этом растить детей, выращивать хлеб, стоять до изнеможения у станка…
- «Спи спокойно, родная. Мы бережем твой покой. Я мечтал о карьере ученого. И стал солдатом, чтобы сражаться за тебя, за нашу Родину, с мыслью о тебе и о Родине я пойду завтра в бой» (22.11.1942).
Песня «Тёмная ночь»
- Письма с фронта любимым. В них раскрывали душу, признавались в любви, просили прощение…В них – надежда на Победу и долгожданную встречу…
- Как много значила любовь в жизни фронтовиков. Тоска по женской верности, мечта по одухотворённой любви, помогающей жить и бороться, спасающей даже от смерти…
Из воспоминаний фронтовика:
- «Сейчас на фронте боевые комиссары, лихие рубаки – кавалеристы, отчаянные истребители танков… вынимают из кармана аккуратно сложенную вырезку из «Правды». Это не марш. Это даже не боевая песня. Это стихи К. Симонова «Жди меня». Его письмо любимой женщине. Они дошли до сердца. Звучат как заклинание в письмах к любимым…»
К. Симонов «Жди меня»
- Стихи эти были необходимы для миллионов ушедших на войну солдат, искавших прочной опоры в незыблемости очага, в тепле семьи и женской верности.
- Уарзт у фидар хотых хæсты ныхмæ. Хæстон лæгæн дæтты ныфс æмæ æгæрон тых. Ууыл дзурынц нæ хъАбатыр хæстонты æртæкъуымонтæ. Стыр уарзты къаннæг æвдисæнтæ…
— Зынгхуыст хæстон, поэт Кочысаты Мухарбеджы æмдзæвгæ «Сау цæстытæ» ирон адæмæй чи нæ зоны! Поэтæн уарзондзинад цин æмæ рыст у. Фæлæ сæрыстыр лæппу буц у йæ уарзтæй.
Кочысаты М. «Сау цæстытæ»
- Цард йæ кæнон кæны. Хæстмæ ацæуыны размæ Мухарбег цалдæр мæйы зонгæ уыд йæ хойы æмкусæг, æвддæсаздзыд чызгимæ, кæцы йын йæ рæсугъд æнкъарæнтæ базмæлын кодта, ныфс ын бауагъта йæ зæрдæйы…
— Цгъойты Хазбимæ газет «Рæстдзинад»-ы редакцимæ æрбацыд, цыппарыссæдз азæй фылдæр кæуыл цæуы, ахæм ас сылгоймаг. Йæ хызынæй ризгæ къухтæй систа, хæстæй цы æртæкъуымон фыстæджытæ æрвыстой, ахæмтæ цалдæр:
— Кæй фыст сты, уый зоныс? Кочысаты Мухарбеджы… Мæнмæ… Ныр сæ уал азы адæмæй æмбæхстæй дарын. НА лАг сА зыдта. Иу уæлдай ныхас дæр дзы нæй… Æз уый хуызæн уæздан, хиуылхæцгæ æмæ рæстаг адæймагыл абоны онг никæд сæмбæлдтæн. Цас мыл цыд уæд? Æвддæс азы. Уарзондзинад цы у, уый рæстмæ зонгæ дæр нæ кодтон. Йæхимæ ахæм æнкъарæн фæзынд, уый æрмæстдæр йæ фыстæджытæй базыдтон…
Зарæг «Баталынг, бæстæ ныссабыр…»
— Кæсæм Мухарбеджы иу фыстæгæй скъуыддзаг: «Дæ бонтæ хорз! Салæмттæ дын æрвитын фæндагæй, кæд дæм чысыл мæсты дæн, уæддæр. Хъуыды ма кæныс, афтæ куы загътай, писмотæ дæм фысдзынæн, зæгъгæ, уæд кæм сты? Уæвгæ сымах не ‘вдæлы, æмæ уæм азым æрхæссæн дæр нæй. Стæй раст куы зæгъон, уæд дын мæ бон бауайдзæф кæнын дæр нæу. Уыйас бартæ мæм нæма ис. Цæй, ницы кæны… Бæргæ бирæ цыдæртæ дын зæгъынмæ хъавыдтæн, фæлæ дзæгъæлы куы фæуой… Æмбæрстон, цы ранмæ цæуын, уый… Дæ фæндтæ дæхи фæндиаг уæнт. Хæрзбон уал».
Кочысаты М. «Ныббар мын…»
— Кочысаты Мухарбег фæмард 1944 азы Украинæйы зæххыл горæт Ямполыл тохы, 23 – аздзыдæй. Æгъатыр хæст аскъуыдта сыгъдæг уарзты таг.
Плиты Г. «Кæуæг бæрз»
«Хонгæ кафт»
- Уæлахиз æмæ уарзт æмдзу кæнынц Калоты Хазбийы поэзийы. Цардбæллон лæппуйæн иу хуызы сты уарзон адæймаг æмæ уарзон Ирыстон, æмæ сын зæрдæбынæй зæгъы: «Уырны мæ, иу бон дæм кæй фæзындзынæн, иу бон дын æнæнхъæлæджы дæ рудзынг кæй бахойдзынæн, уый… Æнхъæлмæ кæс…»
— Уарзондзинад поэтæн у тыхджын æмæ бæрзонд æнкъарæн, зæрдæйы хорз æмæ уды рæсугъддзинад кæм зынынц, ахæм миниуæг. Поэт ыл дзуры кæм хъазгæйæ, кæм æрхæндæгæй, фæлæ æдзухдæр тавиц æмæ уæзданæй.
Калоты Х. «Комы уазал сау æхсæв æрхуыссыд»
— Хазбийы фыстæджытæ йæ уарзон чызг Н – мæ… Лæг сæ кæсынæй не ‘фсæды. Мидбылхудт та цæсгомæй нæ хизы… Хæссынц æхцондзинад æмæ цин…
- «Тæппуд цæмæн дæ, уый ма зæгъ, о мæ дзагъыр. Æз цæрын æрмæст демæ, вæййыс мæ хъуыдыты алы сахат дæр. Тынг æхсызгон мын вæййы, хибарæй куы абадын æмæ куы ‘рымысын нæ ивгъуыд цард, уæд. Ды мæн рох кæныс сабыргай (сымах афтæ стут). Фыццаг дæ истон фыстæг бонцухæй, ныр та цыппар бонæй цыппар бонмæ, куы та фылдæр рæстæгмæ… Н.., знаг æфсæнвæндаг куы алыг кæна, уымæй тас у. Ныффысс бæлвырд: кæм цæрдзынæ, цы кусдзынæ, стæй ма мæм æнхъæлмæ кæсынмæ хъавыс æви нæ? (Бахатыр кæн.)…1941 азы 19 октябр.»
- «О мæ хъоппæг, рохгæнаг хъоппæг, афтæ вæййы?.. Н.. æз дæм фыстæг фыстæджы фæдыл фыссын, фæлæ ды та ферох кодтай. Уый хорз нæу, мæ хур, хорз. Зоныс, æз куыд фенхъæлмæ кæсын боны баизæрмæ… Кæд уыдзæн, зæгъын, фыстæг? Æрцæуы постхæссæг æмæ фæндзгай бонтæ дзæгъæлы фенхъæлмæ кæсын. Цас зын вæййы, лæг зæрдиагæй куы фенхъæлмæ кæсы æмæ куы ницы, уæд! Фысс мæ дзагъыр, фысс æмæ ма рох кæн…»
-
Калоты Х. «Æхсæв дæ дзыккутау куы ‘рхауы»
— Нал федта Хазби йæ хъоппæгцæст уарзоны … Бирæ ныфсытæ февæрдта йæ Ирыстонæн, йæ ныййарæг мадæн, йæ уарзон чызгæн, поэзийæн… Фæлæ сæ хæст басыгъта.
— Намыс æмæ лæгдзинады фæндагыл фæцыди кæрæй – кæронмæ Хъазбегты Хъазбег. Æрыгон поэт амондджын разынд: хæстæй йемæ схаста Рейхстаджы дуæрттæй иуы дæгъæл. Мæлæт зилдух кодта йæ сæрты. Уыди хъыг, уыди хъизæмар… Фæлæ йын ныфс лæвæрдтой уарзт, бинонты фарн:
- «Зынаргъ Лидуся! Тыхсгæ ма кæн! Æгас куы уæм, уæд 1945 азы маймæ хæстæн йæ къæдзил разындзæн… Мæ удлæууæн, æнхъæлмæ кæс, чи зоны, удæгасæй баззайон. Удæгасæй баззайдзынæн дæу тыххæй, нæ мадæлты тыххæй… Æрвитын дын мæ хуызист æмæ хус дидинджытæ – кæд рæсугъд не сты, уæддæр дын, æвæццæгæн, цин æрхæсдзысты. Мæ цæнгтæ дыл тухын, ба дын кæнын, мæ удлæууæн! 25.05.44 Хъазбег.»
Саукуйти Х. «Уарзондзийнадæ»
- Казалось бы, идет война, а между тем человеку на войне обостренно хотелось именно душевности, светлой радости, домашней заботы. Письмо военного журналиста, участника боев Григория Тертышника:
- «Ксеня! Многие говорили, что война постепенно выветривает из души солдата человеческую нежность. Оказывается подобные утверждения — сущая ерунда. Наоборот, мои чувства окрепли, углубились, превратились в нечто святое. Я верю в наше будущее. Оно у нас светлое, молодое и прекрасное… А ты в этом будущем олицетворяешь чистоту и прелесть жизни, делаешь ее очаровательной, вечно юной, звенящей, как веселый ручей. (12.11.42)».
- Казалось, что среди грохота сражений могут звучать лишь боевые песни да марши. Однако, как отмечал поэт А. Сурков, "уже с первых дней войны стало слышно, что рядом с коваными строками "Идет война народная, священная война" в солдатском сердце теплятся тихие лирические песни.
- В них было много правды. У каждого из защитников нашей Родины, у каждого воина была одна, родная женщина, самая любимая, близкая и дорогая, за горе, страдание, лишения, за разлуку с которой он мстил врагу...И в минуты затишья раздавалась любимая всеми песня…
"Синий платочек»
«Венский вальс» (танец)
- В конце ноября 1941 года после трудного фронтового дня под Истрой, военный корреспондент Алексей Сурков под впечатлением пережитого за этот день написал письмо жене. Он вспоминал:
- «Стихи мои "Бьётся в тесной печурке огонь" так бы и остались частью письма, если бы в феврале сорок второго года не пришел в нашу фронтовую редакцию композитор Константин Листов и не стал просить "что-нибудь, на что можно написать песню". Вспомнил я о стихах, написанных домой, и отдал К.Листову, Так письмо любимой стало первой лирической песней, рожденной из пламени войны, принятой и сердцем солдата, и сердцем тех, кто его ждал с войны».
Песня «В землянке»
- Разрываются снаряды. А солдат продолжает любить, верить, надеяться. И в этом помогали ему письма. Они помогали переносить разлуку, переживать опасности, ждать окончания войны.
- Фронтовые письма… Сколько таит в себе треугольник, сложенный солдатской рукой? В этих письмах все: смертный бой и фронтовой быт, любовь и ненависть, боль и радость. И в каждом из них – вера в Победу!
- Хæст у царды ныхмæ, мары рæсугъддзинад æмæ сыгъдæг бæллицтæ… Хæст æнæуынон у уарзтæн.
- Уарзт у царддæттæг, у царды фидауц, зæрдæйы рухс бæллиц.Уарзт рæсугъд æмæ сыгъдæг кæны цард, лæппуйы кæны нæртон, чызджы уæздан.
- Хæст мингай бинонты амонд басыгъта, мингай уарзæтты фæхицæн кодта кæрæдзийæ, æмæ йын хъуамæ зæххыл бынат ма уа!
И. Гуржибекова «Обычай»
- Мира и любви нам!
- Чи уæ уарзы æмæ кæй уарзут, уыдонæй уæм фарны хабæрттæ хъуысæнт! Стыр бузныг…
